آیه 72 سوره فرقان

وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً (72)

«1». تفسير منهج الصادقين، ج 6، ص 422 و 423 چاپ كتابفروشى اسلاميّه.

«2». اصول كافى، ج 2، كتاب الايمان و الكفر، ص 435، ح 8. چاپ سوّم سال 1388 دار الكتب الاسلاميّه.

جلد 9 - صفحه 379

صفت نهم:

وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ: و آنانكه حاضر نشوند به مجالس اهل باطله و دروغ، يا گواهى ندهند به امر باطل و ناروا، يعنى اقامه شهادت دروغ نكنند، و يا به مجلس شرك و معاصى حاضر نگردند.

در كافى شريف چند روايت از حضرت باقر و صادق عليهما السّلام وارد شده كه مراد از «زور» در آيه شريفه «غنا» باشد، يعنى آنانكه حاضر نمى‌شوند مجلس غنا را، زيرا حضور در مجالس حرام، شركت و رضاى به حرام است.

عياشى- شخصى خدمت حضرت صادق عليه السّلام عرض كرد: پدر و مادرم فداى شما: انّى ادخل كنيفا لى و لى جيران و عندهم جوار يتغنين و يضربن بالعود فربّما اطلت الجلوس استماعا منّى لهنّ قال لا تفعل فقال الرّجل و اللّه ما هو شى‌ء اتيه برجلى انّما هو سماع اسمعه باذنى فقال له انت اما سمعت اللّه «انّ السّمع و البصر و الفؤاد كلّ اولئك عنه مسئولا» قال بلى و اللّه فكانى لم اسمع هذه الاية قطّ من كتاب اللّه من عجمى و لا من عربى انّى لا اعود انشاء اللّه و انّى استغفر اللّه فقال له: قم فاغتسل و صلّ ما بدا لك فانّك كنت مقيما على امر عظيم ما كان اسوء حالك لو متّ على ذلك احمد اللّه و سله التّوبة من كلّ ما يكره انّه لا تكره الّا القبيح و القبيح دعه لاهله فانّ لكلّ اهلا:

من داخل مى‌شوم كنيفى را كه براى من باشد، همسايه‌اى دارم كه زنان مغنيه مى‌خوانند و عود مى‌زنند، چه بسا طول دهم نشستن را در حالى كه مى‌شنوم آنها را. حضرت فرمود: نكن. مرد گفت: قسم به خدا نيست چيزى كه من روم به پاى خود، شنيدنى است كه شنوم آن را به گوش خود؛ پس حضرت فرمود: آيا نشنيدى فرمايش خدا را بدرستى كه گوش و چشم و قلب تمام آنها را از او سؤال گرديده شوند؟! مرد گفت: بلى، قسم به خدا گويا نشنيدم اين آيه را هرگز از كتاب خدا از عجمى و نه از عربى، من عود نكنم ان شاء اللّه، و من استغفار مى‌كنم خدا را. پس حضرت فرمود: برخيز غسل كن و نماز كن آنچه را كه ظاهر شد براى تو، بدرستى كه تو مقيم بودى بر امر عظيمى، نباشد بدتر از حال تو اگر بميرى بر آن؛ حمد خداى كن و سؤال كن توبه را از هر چه رضاى او

جلد 9 - صفحه 380

نيست، بدرستى كه كراهت ندارد خدا مگر قبيح را و واگذار قبيح را براى اهلش، زيرا هر كدام را اهلى است. «1» صفت دهم:

وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ: و چون بگذرند به چيزى كه ناپسند است عقلا و جايز نيست شرعا. مَرُّوا كِراماً: بگذرند در حالتى كه كريمان و بزرگواران باشند، يعنى مكرم نفس خود باشند و دور دارند آن را از اينكه بايستند بر آن و خوض نمايند در آن. و از جمله مرور بر وجه كرام، چشم پوشى از فواحش و صرف نظر از گناه، و كنايه گفتن آنچه را كه ركيك باشد ذكر آن و غيره. نزد بعضى مراد آنكه اگر دشنام بشنوند، از آن اعراض نمايند، و هر كه يارى جويد از ايشان در امر حقى، اعانت به آنها نمايد.

در كافى- از حضرت صادق عليه السّلام: قال لبعض اصحابه اين نزّلتم قالوا على فلان صاحب القنيان فقال كونوا كراما ثمّ قال ا ما سمعتم قول اللّه عزّ و جلّ فى كتابه‌ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً.

فرمود به بعض اصحاب خود: كجا وارد شديد؟ عرض كردند: بر فلان، صاحب كنيزهاى مغنيه؛ پس حضرت فرمود: بزرگوار باشيد و مكرم داريد نفس خود را، آيا نشنيديد فرمايش خدا را در كتابش؟! (و اذا مرّوا باللّغو مرّوا كراما). «2» و فى العيون- عن محمّد بن ابى عباد و كان مشتهرا بالسّماع و بشرب النّبيذ و قال سئلت الرّضا عليه السّلام عن السّماع فقال لاهل الحجاز رأى فيه و هو فى حيز الباطل و اللّهو اما سمعت اللّه عزّ و جلّ يقول و اذا مرّوا باللّغو مرّوا كراما.

در عيون- از محمد بن ابى عباد، و مشهور بود به شنيدن آوازه و شرب نبيذ؛ گويد: سؤال نمودم حضرت رضا عليه السّلام را از شنيدن غنا، حضرت فرمود:

براى اهل حجاز رائى در آنست و آن در حيز باطل و لهو است، آيا نشنيدى‌

«1». تفسير عياشى ج 2 ص 292.

«2». تفسير الصافى، ج 4، ص 26، چاپ سعيد مشهد، به نقل از كافى.

جلد 9 - صفحه 381

خداوند عزّ و جلّ فرمايد «و اذا مرّوا باللّغو مرّوا كراما». «1» نزد بعضى مراد به «لغو» معاصى است، يعنى بندگان خاصه خدا چون به اهل معاصى بگذرند، زود قدم بردارند و بروند و نفس خود را بزرگ دارند از آنكه توقف نمايند و فعل حرام را ببينند و با فساق آنى بوده باشند، چه بودن ابرار با فجار، رضا و امضاى معصيت باشد؛ بنابراين بندگان رحمان، خود را از محافل شيطان منزه و مبرى دارند.

وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتاباً (71) وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً (72) وَ الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْها صُمًّا وَ عُمْياناً (73) وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِينَ إِماماً (74) أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ يُلَقَّوْنَ فِيها تَحِيَّةً وَ سَلاماً (75)

خالِدِينَ فِيها حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً (76) قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً (77)

ترجمه‌

و آنكه توبه نمود و كردكار شايسته‌ئى پس بدرستيكه او بازگشت مينمايد بسوى خدا بازگشتنى‌

و آنانكه حاضر نميشوند در امر باطل و چون بگذرند بر امر بيهوده، بگذرند با آنكه باشند بزرگواران‌

و آنانكه چون متذكّر شوند بآيتهاى پروردگارشان وارد و مقيم نشوند بر آنها در حالى كه باشند كران و كوران‌

و آنانكه ميگويند پروردگار ما ببخش بما از جفتهامان و فرزندانمان روشنى ديده‌ها و قرار ده ما را براى پرهيزكاران پيشوا

آنگروه جزا داده شوند در بهشت رفيع‌ترين مقام را بسبب آنچه صبر كردند و رسانده ميشوند در آن بشارت و سلام را

جاودانيان در آن، چه خوب قرارگاه و جايگاهى است‌

بگو چه‌

جلد 4 صفحه 93

اعتنائى دارد بشما پروردگار من اگر نباشد دعاى شما پس بتحقيق تكذيب كرديد پس بعد از اين خواهد شد لازم.

تفسير

خداوند متعال در تعقيب احوال توبه كنندگان سابق فرموده كه كسيكه توبه كند از معاصى سابقه خود و عمل شايسته بجا آورد پس او رجوع و بازگشت مينمايد بسوى رحمت خدا رجوع و بازگشتى خوب و نيكو مثل اينكه اصلا گناهى نكرده بلكه ثواب هم برده در صورتى كه به نيّت خلوص و تقرّب بخدا از روى صدق و صفا توبه كرده باشد چون گفته‌اند توبه از معصيت غير از توبه بسوى خدا است و خداوند او را ثابت و مستقرّ بر عزم خود ميدارد و موفق باطاعت و عبادت ميفرمايد و اين اختصاص بگناه‌كاران سابق ندارد بلكه شامل است هر گناه و گناهكارى را و آنانكه حاضر نميشوند در مجالس غنا و طرب و لهو و لعب چنانچه در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه آن غنا است و در مجمع از صادقين عليهما السلام نقل نموده مثل آنرا و قمى ره نقل نموده كه غنا مجالس لهو است و چون مرور و عبور نمايند و اتّفاقا بمعصيت يا امر قبيح و بيهوده‌ئى بر خورند بكمال متانت و بزرگوارى از آن صرف نظر و چشم‌پوشى كنند و داخل و واقف و خائض در آن نشوند مثلا اگر به بينند در جائى ساز و نوازى است وارد نشوند يا درويشى معركه گرفته نايستند يا جمعى مشغول بيهوده گوئى و ياوه سرائيند با آنها شركت ننمايند و بآقا منشى و بزرگى رفتار نمايند و از آن بگذرند و وقتى بخواهند لفظ قبيحى ذكر نمايند مانند نام مخصوص عورت بكنايه از آن تعبير نمايند و باين معانى اخبارى از ائمه اطهار رسيده و شواهدى از لغت موجود است و آنانكه وقتى تذكّر داده شوند بآيات قرآنيّه و تلاوت كنند آنرا براى آنها وارد و متوجه و مقيم نشوند بر آنها بغير گوش شنوا و چشم بينا مانند كران و كوران بلكه توجه نمايند و وارد شوند و اقامت كنند در وادى معرفت بآن با گوش شنوا و چشم بينا و از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه يعنى با بصير تند و شكّاك نيستند و آنانكه آرزو و دعاشان اين است كه ميگويند پروردگارا زنان و فرزندانى بما عنايت فرما كه بواسطه علم و تقوى موجب سرور قلب و روشنى چشمهاى ما باشند تا در دنيا با ما مساعد و قرين و در بهشت با ما مأنوس و همنشين گردند و قرار ده ما را

جلد 4 صفحه 94

براى پرهيزكاران پيشوا كه بما اقتدا نمايند در اطاعت و عبادت و ما سر آمد همه باشيم در علم و تقوى و همّتشان بقدرى بلند است در معنويّات و روحيّات كه سعى ميكنند خودشان را بچنين مقامى برسانند و از روايات متعدده باب استفاده ميشود كه اين مقام مخصوص بائمه اطهار است و در مناقب از سعيد بن جبير نقل نموده كه قسم ياد نمود اين آيه مخصوص بامير المؤمنين عليه السّلام است چون بيشتر دعاى آنحضرت اين بود و مقصودش از ازواج فاطمه عليها السلام و از ذريّات حسنين عليهما السلام بودند و فرمود قسم بخدا هيچ وقت از پروردگارم فرزند زيباى رعنا نخواستم ولى از خدا فرزندان خدا پرست خدا ترس خواستم كه هر وقت به بينم مشغول عبادتند قلبم شاد و چشمم روشن گردد و فرمود قرار ده ما را براى پرهيزكاران پيشوا كه ما به پيشينيان خودمان از پرهيزكاران اقتدا كنيم و بما اقتدا كنند پرهيزكارانى كه ميآيند بعد از ما و در مجمع از اهل بيت عليهم السلام نقل نموده كه و اجعل لنا من المتّقين اماما قرائت فرموده‌اند و در بعضى از روايات اين معنى تأييد شده و در مقام ردّ قرائت مشهور فرموده‌اند سؤال بزرگى از خدا نمودند كه آنها را امام اهل تقوى قرار دهد و پس از سؤال از حقيقت امر تصريح بنزول قرائت متقوله فرموده‌اند و ذريّتنا نيز قرائت شده است و مؤيّد آن روايتى است كه از ابو سعيد خدرى در برهان نقل شده كه بعد از نزول اين آيه پيغمبر بجبرئيل فرمود كيست ازواجنا عرض كرد خديجه فرمود ذريّتنا عرض كرد فاطمه فرمود قرّة اعين عرض كرد الحسن و الحسين فرمود و اجعلنا للمتّقين اماما عرض كرد امير المؤمنين صلوات اللّه عليهم اجمعين و آن جماعت كه صبر نمودند بر ترك معاصى و تحصيل علم و عمل و طلب مقامات عاليه جزا داده ميشوند در آخرت بنزول در اعلى منازل بهشت براى صبرشان در دنيا و ملائكه بآنها تبريك ورود ميگويند و ابلاغ سلام الهى را مينمايند و بشارت ميدهند بزندگى هميشگى و سلامتى دائمى يا خودشان بيكديگر تحيّت و تبريك ميگويند و دعا و سلام مينمايند و هميشه آنجا هستند نه ميميرند و نه از آنجا بيرون ميروند و خوب مقرّو مكانى است براى تمكّن و اقامت غرفه و قصر بلند بهشتى كه گفته‌اند از طلا و نقره و لؤلؤ و مرجان است و اخيرا به پيغمبر اكرم دستور فرموده كه بمردم بفرمايد خدا بشما چه اعتنائى‌

جلد 4 صفحه 95

دارد يا چه ميكند نسبت بشما اگر شما دعا و عبادت نكنيد يا حكمت در دعوت او شما را بدين اسلام نباشد و بايد بدانيد كه توجه و عنايت او براى دعا و عبادت شما است و ثواب و عقاب او در اثر قبول و عدم قبول شما است دعوت او را كه نافع و مضرّ بحال خودتان است نه خدا ولى شما تكذيب نموديد پيغمبر را و قبول نكرديد دعوت حق را پس جزاء و وبال آن لازم و دامنگير شما خواهد شد در مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه پرسيدند زياد قرآن خواندن افضل است يا زياد دعا كردن فرمود زياد دعا كردن و اين آيه را تلاوت فرمود و در ثواب الأعمال و مجمع از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده كه كسيكه سوره فرقان را در هر شب بخواند خداوند او را عذاب نكند هرگز و حساب نكشد از او و باشد منزل او در فردوس اعلى خداوند توفيق عنايت فرمايد انشاء اللّه تعالى.

جلد 4 صفحه 96

وَ الَّذِين‌َ لا يَشهَدُون‌َ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغوِ مَرُّوا كِراماً (72)

يكي‌ ديگر ‌از‌ صفات‌ عباد الرحمن‌ اينست‌ ‌که‌ كساني‌ ‌که‌ شهادت‌ ‌بر‌ خلاف‌ حق‌ و شهادت‌ دروغ‌ نمي‌دهند و چون‌ برمي‌خورند ‌به‌ كارهاي‌ لغو و لهو ‌با‌ كمال‌ عزت‌ رد ميشوند.

(وَ الَّذِين‌َ لا يَشهَدُون‌َ الزُّورَ) ‌در‌ باب‌ شهادت‌ اولا: بايد حسي‌ ‌باشد‌ ‌حتي‌ شهادت‌ علمي‌ فايده‌ ندارد و چه‌ رسد ‌به‌ ظني‌ و

جلد 13 - صفحه 659

شكي‌ چه‌ رسد ‌به‌ شهادت‌ دروغ‌ ‌که‌ يكي‌ ‌از‌ گناهان‌ كبيره‌ ‌است‌ و ‌از‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و ‌سلّم‌ ‌است‌ ‌که‌ اشاره‌ فرمود ‌به‌ خورشيد و فرمود

(‌علي‌ مثل‌ ‌هذا‌ تشهد)

و گذشت‌ ‌در‌ باب‌ شهادت‌ ‌به‌ زنا ‌که‌ گفتند

(كالميل‌ ‌في‌ المكحلة)

و ثانيا: بايد داراي‌ شرايط ‌باشد‌ ‌که‌ ‌من‌ جمله‌ عدالت‌ ‌است‌ ‌که‌ گذشت‌ ‌اگر‌ پنجاه‌ شاهد ‌غير‌ عادل‌ ‌با‌ تأكيد ‌به‌ قسم‌ شهادت‌ دادند و طرف‌ منكر شد ‌او‌ ‌را‌ تصديق‌ كن‌ و ‌آنها‌ ‌را‌ رد كن‌.

(‌ان‌ شهد خمسون‌ قسامة انه‌ ‌قال‌ قولا و ‌قال‌ ‌لم‌ اقله‌ صدقه‌ و كذبهم‌).

و ثالثا: يك‌ نفر شاهد ‌در‌ هيچ‌ امري‌ مفيد نيست‌ مگر معصوم‌ ‌ يا ‌ مفيد قطع‌ ‌باشد‌.

(وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغوِ) مراد ‌از‌ لغو مجالس‌ معصيت‌ و اعمال‌ قبيحه‌ و افعال‌ و اقوال‌ محرمه‌ ‌است‌.

(مَرُّوا كِراماً) توقف‌ نمي‌كنند و نگاه‌ نمي‌نمايند و اعتناء ندارند و تقابل‌ نمي‌كنند نشنيده‌ و نديده‌ مي‌گيرند و مي‌گذرند ‌اگر‌ كسي‌ ‌به‌ ‌آنها‌ جسارت‌ و اهانت‌ و بي‌احترامي‌ نمود ‌در‌ مقام‌ تلافي‌ ‌بر‌ نمي‌آيند چنانچه‌ ‌در‌ خبر ‌است‌ ميفرمايد:

(احسن‌ ‌من‌ اسائك‌ و صل‌ ‌من‌ قطعك‌)

بايد وقار و سكينه‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌از‌ دست‌ ندهد.

]

(آیه 72)- نهمین صفت برجسته عباد الرّحمن احترام و حفظ حقوق دیگران است «آنها کسانی هستند که هرگز شهادت به باطل نمی‌دهند» (وَ الَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ). و در مجالس باطل نیز حضور پیدا نمی‌کنند.

به این ترتیب عباد الرحمن و بندگان خاص خدا نه شهادت به دروغ می‌دهند، و نه در مجالس لهو و باطل و گناه حضور می‌یابند، چرا که حضور در این مجالس علاوه بر امضای گناه، مقدمه آلودگی قلب و روح است.

سپس در ذیل آیه به دهمین صفت برجسته آنان که داشتن هدف مثبت در زندگی است اشاره کرده، می‌گوید: «و آنها هنگامی که با لغو و بیهودگی بر خورد کنند، بزرگوارانه از کنار آن می‌گذرند» (وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً).

ج3، ص352

در حقیقت آنها نه در مجلس باطل حضور پیدا می‌کنند و نه آلوده لغو و بیهودگی می‌شوند.